ÖKÜZLER, BOĞALAR VE GÜREŞLERİ

         Bir kısım hayvanları ehlileştirerek onlar ile işbirliği yapma, insanoğlunun ilk keşiflerinden birisidir. Etinden, sütünden, derisinden, tüyünden ve güçlerinden faydalanma ile insanlığın gelişimine ön ayak olmuşlardır. Tarihin derinliğinden bu yana barışta ve savaşta hep yanımızda yer almışlardır. Tarım ve nakliye işlerinin makineleşmesi ile güçleri dama atılsa da et ve sütlerinin yerini tutacak gıda ürünleri hala yoktur. İnsanlığa tarih sürecinde yararlı olmuş bu dostlarımızın bizlerden farkları; içgüdüleri ile hareket etmeleri ve kendilerini ifade etme yeteneğinden yoksun olmalarıdır. Onların da duyguları ve görev şuurları vardır. Sevilmekten, ilgiden çok mutlu olurlar ve nankörlük yapmazlar.

     Hayvanlar ile tanışıklığı olmayanlarımız, hayvan sevgisinden mahrumdurlar. Bunlar insan sevgisinden de yoksun oldukları gibi kendileri ile de barışık değillerdir. Ayrıca günümüzde besiciliğin otlak alanlarından modern ahırlara çekilmesi de insan hayvan ilişkisini azaltmakta ve neticede insanların hayvanlara yabancılığını körüklemektedir. Bu hayvanlardan sadece erkek sığırlar, yani öküzler ilgili köyümdeki çocukluk anılarımı sizlerle paylaşmak isterim.

    İnsanoğlu tarihlerinin ilk zamanlarında, eti ve derisi için avladıkları hayvanlardan bazılarını ehlileştirerek süt ve güçlerinden de istifade etmeye başlamışlardı. Bu hayvanların en önemli olanların birisi de sığırlarıdır. Sığırların dişisine “İnek”,erkeğine  “Öküz”  denirken damızlığı, güreşi veya eti için beslenenlere ise “Boğa” denir. Buzağı veya “Dana” diye adlandırılan yavruları, ahırda veya ağıllarda  “Danadam” adlı özel bölmelerde saklanırlar. Danalar, iki yaşına gelince erkek olanlarına “Tosun”,dişi olanlarına “Düve” diye adlandırılır. Tosunların boğa olacaklar, özel bir besiye çekilirken öküz olarak faydalanılacak olanlar burularak hadım edilir. İnekler, öküzler ve danalar ayrı ayrı yerlerde otlatılır. İnek sürüsüne “Nahır”,çobanlarına  “Nahırcı” denir. Nahırcı, dana ve öküz çobanları; çiftçilerce ücret karşılığı işe alınan kişilerdir. Koyun ve kuzu çobanlığını ise genelde aile bireyleri yaparlardı. Köyümüzde öküzlerimizin beslenmesi biraz daha ayrıcalıklıydı. Ardanuç- İncili, Anaçlı Köyleri öküzleri ile birlikte Yatak Otlağı’nda bir süre beslendikten sonra Bilbilan Yaylası’na da götürülür, daha sonra tekrar Yatak Otlağı’na getirilirlerdi. Diğer hayvanlarımızda olduğu gibi her akşam yayla evimize getirilmezler Çiçiplik Ormanı girişindeki “Yatak”denen yerde gecelerlerdi. 

Resim-1-1988 yılında Yatak Otlağı’nda İncili-Anaçlı ve Yolağzı Köyleri öküzlerinin Sineklik denen yerde sineklenmesi/dinlenmesi. Günümüzde ise bu kadar öküzü birlikte görmek bile hayali cihan değer.

     Tarım alet ve gereçlerinin makineleşmeye başlaması ile günümüzde öküzlerimizin pabucu dama atılmıştır. Ancak daha yarım asır öncesinde öküzlerimiz; ozanımızın dediği gibi “sofrada, bazı aile üyelerinden daha önce gelir”, çiftçinin olmazsa olmazıydı.1950’li yıllarda Ardanuç-Yolağzı Köyümde en fakir ailenin bile bir çift öküzü vardı. Çünkü tarlasını onlarla sürecek, ürünlerini onlarla taşıyacak ve harmanını onlarla dövecekti.

    Resim-2-Bir tarlanın 4 çift öküzle sürülmesi, boyunduruğa oturan morbetler/yardımcı çocuklar, öküzleri yönlendirirken boyunduruğun kaymamasını da sağlarlardı.

        O zamanlarda bizim de bir çift öküzümüz vardı. Tarla sürmenin dışında ailemiz için yeterliydi. Köyümüz tarlaları,  en az güçlü iki çift öküzle sürülebilirdi.   Biz de komşumuz Kurbanı ve Selim Özkan ailesi ile mogdam/birlikte olur, üç çift öküz ile sırasıyla tarlalarımızı sürer, tapan ederdik.  Tarlaların ekimi, çayırların bakımı bitince koruma altına alınırlar, hayvanların beslenmesi ve ağartı/yağ, peynir elde edilmesi için köy yaylasına çıkılırdı.

   Öküzlerimizin Yatak Otlağı’nda olduğu bir gün; tuz yalatmak için Naime Ablam ile öküzlerin bulunduğu yere gittik. Biz küçük çocuklara çok kalabalık gelen öküz sürüsünün içinde, kendi öküzlerimizi aramaya başladık. Çeşitli renk ve irilikteki yabancı öküzlerden de çekiniyorduk, bize aniden saldırabilirlerdi. Uzun süre aradıktan sonra bulamadık,umudumuzu kesmiş geri dönüyorduk.Öküz sürüsünden biraz uzaklaşmıştık ki arkamızdan “Böööö!..” diye  birisinin sesini duyduk.Dönüp  arkaya baktığımızda bizim iki öküz peşimize takılmış gelmiyorlar mı? Ne kadar sevindiğimizi tarif edemem. Boyunlarına sarıldık, yanaklarından öptük ve iri yatsı yerli kayalara getirdiğimiz tuzu serptik. Tuzları istekli bir şekilde yaladılar, okşayıp tımar ettikten sonra arkadaşlarının yanına götürerek kendilerine veda ettik. Büyük bir iş yapmış olmanın mutluluğu ile yayla evimize geri döndük.

Resim-3-Bir Yaylaya çıkış sefası. Bir de yokuş yukarı çıkmaya çalışan öküzlerin parçalanan tırnaklarına sormak gerekir bu sefayı!...

  Ertesi sene de köyümüz yaylası karşısında; Yatak Otlağı’na yakın bir yerde, arkadaşlar ile davarlarımızı yaymış otlatıyorduk. Babamın büyük dayısı Rıdvan Pehlevan Dedemiz, mendile sarılı tuz sandığımız bir paket elinde, Öküz Yatağına doğru gidiyordu.3 yetişkin oğlu olan saygın ve yaşlı bu kişinin öküzlerine tuz vermek için bu kadar yol kat etmesini yadırgayan bir arkadaşımız:

-Emi!..Nerya gediyersin, beyla? Diye seslenmiş, O da öküzlerine tuz vereceğini söylemişti. Bir kaç gün sonra akşamüstü koyunlarımı ağıla kapatmış, yayla evimiz önünde oturmakta olan kişilerin yanına gittim. Babam, Rıdvan Dayısı, Nevzat ve Nazım Amca birlikte koyu bir sohbete dalmışlardı. Kenarda bir yere iliştim. Büyüklerimin konuşmalarını dinlerken Öküz Yatağı’ndan birisi, bir öküzü önüne katmış bize doğru getirdiğini gördük. Bir öküzün hastalandığını, bizim köye ait olduğu anlaşılmış, ancak kimin öküzü olduğunu uzak mesafeden dolayı seçemiyorduk. Herkesi bir merak ve bir endişe sarmıştı. Hiç kimsenin tanıyamadığı bir sırada Rıdvan Dede, bilgiç bir ses tonu ile:

-Ula bu İskender’in okuzidur, diye gülümsedi. Babam ve ben daha dikkatle bakıyor, ancak hangi öküzümüz olduğunu bile anlayamıyorduk. Biraz daha yaklaşınca bizim öküzlerden birisi olduğunu tanıdım ve babama doğru baktım. O da tanımış, biraz önceki neşesi gitmiş, endişelenmişti. Başı ile gidip getirmemi işaret edince yerimden fırladım. Çobanından hayvanı teslim aldım, getirerek ağılına yerleştirdim. Ot ve su verdik, oralı olmadı, yorgun ve halsiz bir hali vardı. Ayakta fazla duramadı, yattığı halde geviş getirmiyordu. O zamanlar tedavisi için yapacak fazla bir şeyimiz yoktu. Babam başında beklemeye başladı. Sabah uyandığımda ilk işim öküzün durumunu görmek olmuştu. Bir arkadaşı ile öküzün derisini yüzüyorlardı/soyuyorlardı. Sabaha karşı çırpınmaya başlayınca İslami usul ile kesmişlerdi. Eti zehirlenmiştir ikazı üzerine soyulmuş gövde Lâşe Ormanı’na atıldı. O yaz başkaca bir zehirlenme olayı da olmamıştı.

                                      Resim-4- Kağnı ile tarla ve çayır ürünleri nakliyesi yine öküzlerin ensesine yüklenirdi…

 Elimizde tek öküzümüz kalmıştı. O’na bir eş alacak paramız da yoktu. Onu bir çift ham tosun ile takas ettik Ancak bunlar o sene işlerimizi görecek durumda değillerdi. Durumu gören babamın büyük dayısı “Yarı babalık” görevi ile mogdam/birlikte çalışmayı önermiş, biz de kabul etmiştik. Çayırlar, tarlalar birlikte biçiliyor, kaldırılıyor ve taşınıyordu. Bir gün onların harmanı, ertesi günü bizim harman tamamlanıyordu. Bu çalışma hızına ham tosunlarımız ayak uyduramıyordu. Bir gün harman dövme sırasında tosunların gemisine/dövenine Rıdvan Dede biner ve elindeki çubuğu sırtlarına vurarak koşturmaya çalışır. Tosunun bir tanesi, titiz diğeri daha tembel veya güçsüzdür. Tembel lehine boyundurukta dolama yapsa da pek fark etmez. Bu durum uzun süre devam edince tosunlardan tembel olanı boncuklar/yere yatar. Sırtına yediği darbelere rağmen yerden kımıldamaz. Neticede hayvanı elinden alırlar, boyunduruğu sökülerek kenara çekilir. Daha sonra kendine gelen tosun kan işer, ertesi günü ise ahırda ölmüş olarak bulunur.

    Resim-5-Harman dövme işi de, öküzlerin boynunun borcudur. Tahılı başaklarında ayırma ve sapları saman haline getirinceye kadar işlem devam eder. Daha sonra harman makinesi ile tahıl samandan ayırt edilir, saman mereğe, tahıl ambarına yerleştirilir.

     Yoğun çalışmalar sonunda işler tamamlanır, kış bastırır. O kış sağ kalan diğer tosun ile koyunlarımızın bir kısmının karşılığında bir çift öküz sahibi olabilmiştik. Atımız da yoktu, küçük bir tayımız vardı. Çok sevdiğim bu tayın annesi de bıldır  /geçen sene kışın ahırda aniden ölü bulunmuştu. O seneler ailemize yıkım üzerine yıkımlar geliyordu. Felaketler sanki bizi izliyordu.

    Ertesi sene ilkbahar gelince yine Rıdvan Dedegil ile birlikteydik. Bizim Nasudev Tarlamızı koşuyorduk. Babam kutanı tutuyor, Celal Pehlevan Ağabey kendisine yardımcı oluyor ben de çiftin ortasındaki öküzlerin boyunduruğuna oturmuş otak asılı öndeki öküzleri de yönlendiriyordum.  Düzgün ve hızlı bir şekilde ilerlerken kutan toprakta sert bir kayaya takılınca öküzler durakladı ve ben kendimi yerde buldum. Celal Abi de gülerek arkadan bağırıyordu.

-Ola Fevzi!..Toprağı avuçla,toprağı..Sarı saplı bir bıçağın olur.Canım yanmış,utanmış ve ağlamaklı olarak toprağı avuçlamıştım.Ancak uzun süre bir bıçağım olmamıştı.Daha sonra ısrarım üzerine noksan paramı babamdan denkleştirerek Demirciler  Mahallemize giderek Mirza Usta’nın demirci atölyesinden sarı saplı bir bıçak satın almamla niyetim yerine gelmişti.

       O ilkbaharda Nasudev Tarlamızı sürerken Nazım Amca da Abdullah Yasal Ağabey ile bize bitişik tarlasını sürmeye başladılar. Onların da üç çift öküzü vardı, yaşıtım ve arkadaşım Casım da benim gibi ortadaki öküzlerin boyunduruğuna biniyordu. Sabah yemeklerimiz getirilince birlikte sofraya oturduk. Babam ile Nazım Amca yemekten sonra sigaralarını tuttururken Celal ve Abdullah Ağabeyler de uzakça bir yerde konuşuyorlar ve gülüşüyorlardı. İşe başlayacağımız sırada Celal Abi, yalnız benim duyacağım şekilde ”Casım sana bir horevel/söz atma söylerse sen de şöyle bir cevap ver .”Diyerek bana bir horevel öğretti. O gün hava soğuk olduğu için yüzümüzü de mendille kapatmış, babam da başına papak denen bir külah geçirmişti.

 Çifti sürmeye başladık tarlalarımız aynı uzunlukta paralel ve yan yana olduğu için birlikte ilerliyor ve birlikte dönerek yan yana tekrar aynı hızada işleme devam ediyorduk. Tarlanın orta yerine gelmiştik ki Casim bana doğru yüksek sesle bağırmaya başladı:

                                O geçede otliyem,

                                Bu geçede otliyem.

                                Babanın papağına patliyem.

  Herkes gülmeye başladı. Sesler kesilince Celal Ağabey’in baş işaretiyle ben de bağırmaya başladım:

                                 O geçede lahana,

                                  Bu geçede lahana.

                                  Has….tır,salahana.

  Çiftçimizin bu ve buna benzer basit eğlenceleri; atalarından kalan bir gelenekle tekdüze/monoton çalışma hayatlarını renklendirme ve neşeli bir hale getirme isteğidir.

Resim-6-Türkistan’da bir göç yolundaki öküzlerimiz… Yalnız tarım işlerinde yardımcısı olmakla kalmamış aynı zamanda savaşlarda, göçlerde de insanoğlunun yanında yer almış ve her yönüyle ilerlemesini sağlamıştır.

   Bu yazımda öküzlerin bir zamanlar çiftçimize olan önemini ve bazı anılarımı kısaca anlatmaya çalıştım. Bu gün ise kaba saba insanlara “Öküz” denmekte ve gerçek öküzlere bir bakıma hakaret edilmektedir. Zira o gibi kişilerin ailelerine, yakınlarına, ülkelerine ve insanlığa; öküzlerimiz kadar faydalı olup olmadığı, yorumunu sizlere bırakıyorum.

                                                                                                 Yakacık,02.12.2013                            

                      Fevzi Durmuş